Een Nederlander vult bovenstaand spreekwoord ongetwijfeld aan met ‘zomer’. Een Italiaan zal waarschijnlijk ietwat verbaasd reageren. Zomer? Hoezo? Het spreekwoord is toch ‘Una rondine non fa primavera’? Lente, dus.
Zelf vind ik het een heerlijk tijdverdrijf om dergelijke verschillen in spreekwoorden en gezegden op te speuren en er een verklaring voor te vinden. Hier is dat natuurlijk niet al te moeilijk: de zwaluw is een trekvogel en overwintert in Afrika, Zuid-Amerika of het zuiden van Azië. Op zijn terugreis naar Europa komt zo’n vogel nu eenmaal eerder in Italië aan dan in Nederland.
Iets anders: staat een Nederlander rood, dan zit hij op zwart zaad, maar een Italiaan zegt dat hij ‘al verde’, bij het groen is beland. Waar komt dat verschil vandaan? Oorspronkelijk is de uitdrukking ‘op zwart zaad zitten’ afkomstig van de zaadjes in de vogelkooi. Vogels schijnen als eerste de witte zaadjes uit hun voederbakje te pikken en als er dan nog enkel zwarte zaadjes in het bakje liggen, is de bodem in zicht en valt er niet veel meer te verhapstukken. De uitdrukking ‘essere al verde’ heeft met het uiteinde van kaarsen te maken. In Italië was dat ooit groen: deze kaarsen werden bij veilingen gebruikt en als de kaars bijna was opgebrand kwam je bij het groene uiteinde… en was de veiling afgelopen en het geld uitgegeven.
Het is natuurlijk wel zaak een uitdrukking als zodanig te herkennen. Een tijdje terug stuitte ik tijdens een boekvertaling op ‘tagliare i panni addosso a qualcuno’. Het ging nota bene ook nog over een kleermaker! Als je dan niet intuïtief aanvoelt dat het wel eens een uitdrukking kan zijn, zou je het misschien vertalen met ‘iemand een pak aanmeten’ of iets dergelijks. Daarmee zou je de plank volledig misslaan, want het betekent ‘roddelen, kwaadspreken’.
Een vertaler is uiteraard alert op dit soort verschillen: een ‘pollice verde’ vertalen we niet met ‘een groene duim’, dat moeten toch echt ‘groene vingers’ worden. Maar als iemand me kan vertellen waarom een Italiaan genoeg heeft aan een duim en een Nederlander al zijn vingers nodig heeft, dan hou ik me aanbevolen!